اختلالات خوردن، شرایط جدی سلامت روان هستند که رابطه فرد با غذا را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این اختلالات با تغییر در الگوی تفکر درباره غذا، وزن و شکل بدن، به رفتارهای غذایی ناسالم منجر می‌شوند که می‌تواند سلامت جسمی و روانی را به خطر اندازد. انواع مختلف این اختلالات شامل بی‌اشتهایی عصبی، پرخوری عصبی، اختلال پرخوری و اختلال اجتناب/محدودیت مصرف غذا می‌باشد. شناخت علائم، علل و راه‌های درمان این اختلالات برای پیشگیری و مداخله به‌موقع ضروری است.
اختلال خوردن چیست؟
اختلالات خوردن شرایط جدی سلامت روان هستند که رابطه شما با غذا را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این اختلالات مشکلاتی در نحوه تفکر شما درباره غذا، خوردن، وزن و شکل بدن و همچنین در رفتارهای غذایی شما ایجاد می‌کنند. این علائم می‌تواند بر سلامت جسمی، احساسات و توانایی عملکرد شما در زمینه‌های مهم زندگی تأثیرگذار باشند.
اختلالات غذایی شرایطی هستند که باعث می‌شوند فرد رابطه‌ای ناسالم با غذا داشته باشد. هر کسی می‌تواند دچار اختلال خوردن شود. اغلب، این اختلالات با تمرکز بیش از حد بر وزن، شکل بدن و غذا همراه هستند.
این اختلالات می‌توانند به قلب، سیستم گوارش، استخوان‌ها، دندان‌ها و دهان آسیب برسانند و زمینه ساز بیماری‌های دیگر شوند. با درمان اختلال خوردن مناسب، می‌توانید به عادات غذایی سالم‌تر بازگردید و راه‌های سالم تری برای تفکر درباره غذا و بدن خود یاد بگیرید.
انواع اختلالات خوردن
انواع اختلالات خوردن متعدد هستند، اما شایع ترین آنها عبارتند از:
بی‌اشتهایی عصبی (آنورکسیا نروزا)
بی‌اشتهایی عصبی (آنورکسیا نروزا) اختلال خوردنی تهدیدکننده زندگی است که با وزن بدنی غیرطبیعی پایین، ترس شدید از افزایش وزن و درک نادرست از شکل بدن مشخص می‌شود. علائم روانی بی‌اشتهایی شامل تلاش‌های وسواس گونه برای کنترل وزن و شکل بدن است که با زندگی روزمره تداخل دارند. افراد مبتلا معمولا کالری دریافتی را شدیدا محدود و گروه‌های غذایی خاصی را حذف می‌کنند و حتی به ورزش افراطی، استفاده از ملین‌ها، کمک‌های رژیمی یا استفراغ عمدی روی می‌آورند.
پرخوری عصبی (بولیمیا نروزا)
پرخوری عصبی (بولیمیا نروزا) اختلال خوردنی جدی و بالقوه تهدیدکننده زندگی است که با چرخه‌های پرخوری و پاکسازی مشخص می‌شود. در دوره‌های پرخوری، فرد مقادیر زیادی غذا را در زمان کوتاهی مصرف می‌کند، همراه با احساس ناتوانی در کنترل خوردن.
پس از پرخوری، به دلیل احساس گناه، شرم یا ترس از چاقی، فرد به روش‌های پاکسازی مانند استفراغ عمدی، ورزش افراطی، گرسنگی کشیدن یا مصرف ملین‌ها روی می‌آورد. گاهی اوقات بولیمیا شامل دوره‌های محدودیت شدید غذایی نیز می‌شود. برخی افراد حتی داروهایی مانند انسولین را برای کاهش وزن دستکاری می‌کنند.
اختلال پرخوری
اختلال پرخوری با مصرف مقادیر زیاد غذا در زمان کوتاه مشخص می‌شود، که شخص احساس می‌کند بر خوردن خود هیچ کنترلی ندارد. اما برخلاف بولیمیا، پس از آن رفتارهای پاکسازی رخ نمی‌دهد. افراد مبتلا ممکن است سریع‌تر از حد معمول غذا بخورند، حتی وقتی گرسنه نیستند به خوردن ادامه دهند و بیش از برنامه ریزی اولیه مصرف کنند تا جایی که احساس ناراحتی و پری شدید کنند.
پس از پرخوری، احساس گناه، انزجار و شرم شدید رایج است. این شرم اغلب به خوردن مخفیانه منجر می‌شود. ترس از افزایش وزن، اغلب باعث محدودیت شدید غذایی پس از پرخوری می‌شود که متأسفانه تمایل به پرخوری را تشدید کرده و چرخه‌ای ناسالم ایجاد می‌کند.
اختلال اجتناب/محدودیت مصرف غذا
اختلال اجتناب/محدودیت مصرف غذا با خوردن بسیار محدود یا امتناع از غذاهای خاص مشخص می‌شود که معمولا نیازهای تغذیه‌ای روزانه را تأمین نمی‌کند. برخلاف اختلالات خوردن دیگر، افراد مبتلا نگران وزن یا شکل بدن نیستند، بلکه ممکن است به غذا بی‌علاقه باشند یا از ویژگی‌های حسی خاص غذاها (مانند رنگ، بافت، بو) اجتناب کنند، یا از پیامدهای منفی خوردن مانند خفگی یا مشکلات گوارشی بترسند. این اختلال در همه سنین دیده می‌شود، اما در کودکان شایع‌تر است و می‌تواند به کاهش وزن، اختلال رشد و مشکلات سلامتی جدی منجر شود.
پیکا
پیکا شامل بلع اجباری اقلام غیرغذایی (مانند گچ، خاک و رنگ) است.
اختلال نشخوار
در اختلال نشخوار، غذای هضم نشده پس از بلع به دهان فرد باز می‌گردد. سپس دوباره جویده، دوباره بلعیده یا دور انداخته می‌شود.
علائم اختلال خوردن: نشانه‌های فیزیکی و روانی
علائم این اختلال بسته به نوع آن متفاوت است، اما می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
علائم فیزیکی
- تغییرات خلق و خو
- خستگی
- غش یا سرگیجه
- نازک شدن مو یا ریزش مو
- تغییرات وزن غیرقابل توضیح یا کاهش وزن شدید
- تعریق غیرعادی یا گرگرفتگی
علائم رفتاری
- محدود کردن غذا
- خوردن مقدار زیادی غذا در مدت زمان کوتاه
- اجتناب از غذا یا غذاهای خاص
- استفراغ اجباری پس از وعده‌های غذایی یا سوء استفاده از ملین‌ها
- ورزش اجباری پس از وعده‌های غذایی
- استراحت‌های مکرر در دستشویی پس از غذا خوردن
- کناره گیری از دوستان یا فعالیت‌های اجتماعی
- پنهان کردن غذا یا دور انداختن آن
- آداب غذایی (جویدن غذا بیشتر از حد لازم، خوردن در خفا)
ممکن است تشخیص اختلال خوردن در یک فرد محبوب دشوار باشد، زیرا اغلب شبیه به تغییرات رژیم غذایی یا سبک زندگی است (تنظیماتی در چیزهایی که برای تغییر سلامت کلی خود انجام می‌دهید). همچنین نمی‌توانید با نگاه کردن به کسی بفهمید که آیا او این شرایط را دارد یا خیر.
احساس اختلال خوردن چیست؟
اگر شما اختلال خوردن دارید، ممکن است احساس کنید که:
- غذا دشمن است یا می‌تواند به شما آسیب برساند.
- پس از خوردن غذا کار اشتباه یا شرم آوری انجام داده‌اید.
- در وزن یا اندازه بدن مناسبی نیستید.
- اگر به الزامات وزن یا غذایی خاص نرسید، “شکست خورده” هستید.
- دیگران شما را به طور منفی درک می‌کنند.
- آنچه و چگونه می‌خورید تنها چیزی در زندگی شماست که می‌توانید کنترل کنید.
- نمی‌خواهید به دلیل ترس از قضاوت با دیگران وقت بگذرانید.
این احساسات انتخاب داوطلبانه نیستند. یک اختلال خوردن به شدت بر توانایی شما در تصمیم گیری، احساسات شما و توانایی شما برای تعامل با دیگران تأثیر می‌گذارد.
علت اختلال خوردن: عوامل ژنتیکی، بیولوژیکی، روانی و اجتماعی
علت اختلال خوردن دقیقا مشخص نیست. اما تحقیقات نشان می‌دهد که چندین عامل احتمالی وجود دارد که منجر به اختلالات خوردن می‌شوند، از جمله:
ژنتیک
مطالعات نشان داده‌اند که بی‌اشتهایی عصبی، پرخوری عصبی و اختلال پرخوری در خانواده‌ها شایع هستند. شما می‌توانید صفات ژنتیکی را از خانواده بیولوژیکی خود به ارث ببرید که احتمال ابتلا به این شرایط را افزایش می‌دهند.
بیولوژی مغز
دوپامین و سروتونین مواد شیمیایی در مغز شما هستند. آنها باعث می‌شوند احساساتی مانند لذت و شادی را تجربه کنید. تحقیقات نشان می‌دهد که این مواد شیمیایی در طول رفتارهای اختلال خوردن خاص فعال می‌شوند.
ایده آل‌های فرهنگی و اجتماعی
تلاش برای “همرنگ شدن با جماعت” می‌تواند سلامت روانی شما را تحت تأثیر قرار دهد و رفتارهایتان را تغییر دهد تا به هدف‌های خاصی برسید که معمولا غیرواقعی هستند و دیگران برایتان تعیین کرده‌اند. در دنیای امروز، شبکه‌های اجتماعی، تلویزیون و فیلم‌ها می‌توانند اعتماد به نفس شما را پایین بیاورند، مخصوصا وقتی احساس می‌کنید شبیه افرادی که دنبال می‌کنید یا تحسین شان می‌کنید، نیستید.
شرایط بهداشت روانی زمینه‌ای
وقتی احساس می‌کنید بخش‌های دیگر زندگی‌تان دشوار است، ممکن است به رفتارهای افراطی درباره غذا روی بیاورید. در این حالت، وسواس به غذا تبدیل به روشی ناسالم برای کنار آمدن با احساسات دردناک می‌شود. به همین دلیل است که برخی از اختلالات خوردن معمولا همراه با مشکلات دیگر سلامت روان دیده می‌شوند.
اختلالات خوردن و روانشناسی: ارتباط با افسردگی، استرس و اضطراب
اختلالات خوردن و روانشناسی ارتباط تنگاتنگی با هم دارند. اختلالات خوردن اغلب با سایر شرایط سلامت روان همراه هستند. شما ممکن است در معرض خطر بیشتری باشید اگر:
- سابقه اختلالات خوردن یا سایر شرایط سلامت روان در خانواده بیولوژیکی شما وجود داشته باشد.
- تروما (جسمی، عاطفی یا جنسی) را تجربه کرده‌اید.
- شرایط سلامت روان زمینه‌ای مانند اضطراب، افسردگی یا اختلال وسواس فکری-عملی دارید.
- در فعالیت‌هایی شرکت می‌کنید (مانند ژیمناستیک، کشتی یا شنا) که در آن وزن یا اندازه بدن شما عامل مهمی است.
- تغییر عمده‌ای مانند شروع مدرسه یا کار جدید، طلاق یا نقل مکان را تجربه می‌کنید.
- دیابت نوع ۱ دارید. مطالعات نشان داده‌اند که تا ۲۵٪ از زنان مبتلا به دیابت نوع ۱ اختلال خوردن پیدا می‌کنند.
- شخصیتی هدفمند دارید و برای کمال تلاش می‌کنید (کمال گرایی).
اختلالات خوردن و سایر مشکلات سلامت روان مانند افسردگی و اضطراب غالبا با هم رخ می‌دهند. در واقع، روان شناسی تغذیه به ما می‌آموزد که افراد مبتلا به اختلالات خوردن و مشکلات روانی اغلب از مشکلات مشابهی مانند خلق پایین، اضطراب اجتماعی، استرس و مشکلات کنترل تکانه رنج می‌برند.
اختلالات خوردن در نوجوانان
اختلالات خوردن در نوجوانان چالش‌های خاصی را ایجاد می‌کند. آنها در میان نوجوانان و جوانان شایع‌تر هستند، زیرا این دوره‌ها با تغییرات جسمی، روانی و اجتماعی مهمی همراه است که می‌تواند نوجوانان را نسبت به مسائل تصویر بدن و عزت نفس آسیب پذیر کند.
نوجوانان در حال رشد و بزرگ‌شدن هستند و ممکن است به دلیل فشارهای اجتماعی برای داشتن ظاهر خاص، کاهش وزن وسواسی را تجربه کنند. آنها ممکن است از شبکه‌های اجتماعی تأثیر بگیرند که اغلب تصاویر غیرواقعی از بدن را نشان می‌دهند.
برای کمک به نوجوانان، والدین و مراقبان می‌توانند:
- الگوی مثبتی باشند.
- غذاهای سالم بخورند و از صحبت در مورد غذا به عنوان “خوب” یا “بد” خودداری کنند.
- از صحبت در مورد “رژیم گرفتن” با کودکان خودداری کنند.
- از اظهارنظر منفی در مورد بدن خودداری کنند.
- ارتباط باز و صادقانه با نوجوانان داشته باشند.
- به نشانه‌های هشدار دهنده اختلال خوردن توجه کنند و در صورت نیاز کمک حرفه‌ای بخواهند.
عوارض اختلالات خوردن
عوارض اختلالات خوردن می‌تواند شدید و حتی تهدیدکننده زندگی باشد. محدود کردن شدید کالری، استفراغ (بالا آوردن) یا ورزش شدید می‌تواند تأثیر مخربی بر سلامت جسمی شما داشته باشد. تأثیر اختلال خوردن بر بدن در اختلال درمان نشده می‌تواند منجر به عوارض جدی مانند:
- آریتمی، نارسایی قلبی و سایر مشکلات قلبی.
- ریفلاکس اسید (بیماری ریفلاکس معده مری یا GERD).
- مشکلات گوارشی.
- فشار خون پایین (هیپوتانسیون).
- نارسایی اندام و آسیب مغزی.
- پوکی استخوان.
- کم آبی شدید و یبوست.
- توقف چرخه‌های قاعدگی (آمنوره) و ناباروری.
- سکته مغزی.
- آسیب دندان.
اگر در هر زمان احساس غم و اندوه می‌کنید یا به کسی برای صحبت نیاز دارید، با شماره تلفن خدمات بحران محلی تماس بگیرید.
راه‌های تشخیص اختلالات غذایی
متخصصان سلامت مانند پزشکان و روانشناسان، اختلالات خوردن را تشخیص می‌دهند. پزشک شما معمولا علائم را بررسی می‌کند، معاینه فیزیکی انجام می‌دهد و آزمایش خون می‌گیرد. روانشناس یا روانپزشک هم ارزیابی روانی انجام می‌دهد تا درباره رفتارها و باورهای غذایی شما بیشتر بداند.
برای تشخیص اختلال خوردن، متخصصان:
- معاینه بدنی انجام می‌دهند
- علائم شما را بررسی می‌کنند
- درباره عادت‌های غذایی و ورزشی شما اطلاعات جمع آوری می‌کنند
- آزمایش‌های پزشکی مانند آزمایش خون یا نوار قلب برای رد کردن سایر بیماری‌ها یا بررسی عوارض درخواست می‌کنند
متخصصان از راهنمای DSM-5-TR انجمن روانپزشکی آمریکا برای تشخیص استفاده می‌کنند. لازم نیست همه علائم ذکر شده در این راهنما را داشته باشید تا تشخیص اختلال خوردن بگیرید.
درمان اختلال خوردن: روش‌های درمانی موثر
اختلالات خوردن بیماری‌های جدی روانی هستند که رابطه فرد با غذا، وزن و تصویر بدنی را مختل می‌کنند. خوشبختانه روش‌های درمانی متعددی برای این اختلالات وجود دارد که با ترکیب روان درمانی، رژیم درمانی و در برخی موارد دارودرمانی، می‌توان به بهبودی کامل دست یافت. درمان زودهنگام شانس بهبودی را افزایش می‌دهد.
درمان شناختی رفتاری برای پرخوری
درمان شناختی رفتاری برای پرخوری (CBT) یکی از موثرترین روش‌های درمانی برای اختلالات خوردن، به‌ویژه اختلال پرخوری است. این روش به افراد کمک می‌کند الگوهای فکری ناسالم و رفتارهای مشکل‌ساز را شناسایی کرده و تغییر دهند.
در این روش درمانی:
- به بیمار کمک می‌شود تا افکار و باورهای نادرست درباره تصویر بدنی، وزن و غذا را شناسایی کند.
- فرد یاد می‌گیرد چگونه الگوهای فکری منفی را با افکار واقع بینانه‌تر جایگزین کند.
- تکنیک‌هایی برای مدیریت احساسات بدون توسل به رفتارهای ناسالم غذا خوردن آموزش داده می‌شود.
- روش‌های حل مسئله و مقابله با استرس بدون پناه بردن به غذا آموخته می‌شود.
- ثبت روزانه غذا و احساسات برای شناسایی محرک‌های پرخوری انجام می‌شود.
- برنامه‌های غذایی منظم برای جلوگیری از گرسنگی شدید و دوره‌های پرخوری تنظیم می‌شود.
این روش شامل جلسات هفتگی برای مدت ۳ تا ۶ ماه است و اثربخشی آن در کاهش دوره‌های پرخوری و بهبود نگرش نسبت به بدن در مطالعات متعدد ثابت شده است.
روان‌درمانی در اختلالات خوردن
روان درمانی بخش اساسی درمان اختلالات خوردن است و انواع مختلفی دارد که متناسب با نیازهای فرد انتخاب می‌شود:
- درمان فردی: جلسات یک به یک با روان درمانگر برای بررسی عمیق مشکلات شخصی، استرس ها و احساساتی که ممکن است زمینه ساز اختلال خوردن باشند.
- درمان گروهی: حضور در جلسات با افراد دیگری که اختلالات مشابه دارند، کمک می‌کند تا فرد احساس تنهایی کمتری کند و از تجربیات دیگران بیاموزد.
- درمان خانوادگی: بخصوص برای نوجوانان مبتلا به بی‌اشتهایی عصبی موثر است. در این روش، خانواده به عنوان بخشی از تیم درمان در جلسات شرکت می‌کنند و نحوه حمایت از بیمار را می‌آموزند.
- درمان بین‌فردی: بر روابط فرد با دیگران و چگونگی تأثیر این روابط بر رفتارهای خوردن تمرکز می‌کند.
- درمان مبتنی بر ذهن آگاهی: به افراد کمک می‌کند تا بدون قضاوت، از احساسات، افکار و حس‌های بدنی خود آگاه شوند و پاسخ‌های سالم‌تری به آنها بدهند.
سطوح مختلف مراقبت در روان‌درمانی شامل:
- درمان سرپایی معمولی (جلسات هفتگی)
- درمان سرپایی فشرده (چندین جلسه در هفته)
- بستری در بیمارستان (در موارد شدید یا خطرناک)
رژیم درمانی در اختلالات خوردن
مشاوره تغذیه یا رژیم درمانی در اختلالات خوردن با متخصصان آموزش‌دیده در زمینه اختلالات خوردن، بخش کلیدی درمان است. این متخصصان کمک می‌کنند تا فرد ارتباط سالمی با غذا برقرار کند:
- آموزش تغذیه
- برنامه ریزی غذایی شخصی سازی شده
- غذا خوردن آگاهانه: آموزش تکنیک‌هایی برای توجه به نشانه‌های گرسنگی و سیری، لذت بردن از غذا و خوردن بدون احساس گناه
- ارائه نکات کاربردی برای خرید مواد غذایی، آماده سازی غذا و غذا خوردن در موقعیت‌های اجتماعی
- در موارد بی‌اشتهایی عصبی، کمک به افزایش وزن به شکل تدریجی و ایمن
- اصلاح باورهای نادرست
متخصصان تغذیه معمولا با روان درمانگران همکاری نزدیکی دارند تا تغییرات رفتاری و روانی همزمان با تغییرات تغذیه‌ای صورت گیرد.
دارودرمانی در اختلالات خوردن
دارودرمانی به تنهایی برای اختلالات خوردن کافی نیست اما به عنوان بخشی از درمان جامع مفید است:
- داروهای ضدافسردگی: داروهای مهارکننده بازجذب سروتونین (SSRIs) مانند فلوکستین برای کاهش افسردگی، اضطراب و وسواس‌های فکری در پراشتهایی عصبی و اختلال پرخوری
- داروهای ضدتشنج: توپیرامات برای کاهش دوره‌های پرخوری و کنترل تکانه‌های منجر به پرخوری
- داروهای کاهش اشتها: در موارد خاصی از اختلال پرخوری، تحت نظارت دقیق پزشک
- مکمل‌های تغذیه‌ای: برای جبران کمبودها در موارد سوء تغذیه شدید
داروها بیشتر برای درمان شرایط همراه با اختلال خوردن تجویز می‌شوند و همیشه باید همراه با روان درمانی و مشاوره تغذیه باشند.
راه‌های پیشگیری از اختلالات غذایی
پیشگیری از اختلالات غذایی شامل روش‌های فردی و اجتماعی است:
- در سطح فردی، درمان به‌موقع شرایط روانی مانند افسردگی و اضطراب، پرهیز از رژیم‌های سخت و محدودکننده، و توسعه تصویر بدنی مثبت بدون وابستگی به ظاهر فیزیکی می‌تواند خطر ابتلا را کاهش دهد.
- برای والدین و مراقبان، الگوی مثبت بودن در رابطه با غذا و بدن، پرهیز از صحبت درباره “رژیم” با کودکان، و اجتناب از اظهارنظر منفی درباره بدن‌ها می‌تواند محیطی سالم برای رشد فرزندان ایجاد کند.
- در سطح اجتماعی، آگاهی رسانی درباره اختلالات خوردن، شکستن کلیشه‌های زیبایی و تشویق پذیرش تنوع در اندازه و شکل بدن می‌تواند به کاهش فشارهای اجتماعی که زمینه ساز اختلالات خوردن هستند، کمک کند.
غربالگری منظم و شناسایی زودهنگام علائم می‌تواند از پیشرفت این اختلالات به مراحل خطرناک جلوگیری کند.
زندگی با اختلال خوردن: چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟
- رابطه شما با غذا باعث پریشانی شده یا در فعالیت‌های روزمره‌تان اختلال ایجاد می‌کند.
- دچار درد قفسه سینه، تنگی نفس یا تپش قلب می‌شوید.
- سرگیجه یا غش مکرر دارید.
- گلودرد شدید یا ریفلاکس اسید معده (برگشت اسید) را تجربه می‌کنید.
- کاهش وزن شدید و ناگهانی داشته‌اید.
- دوره‌های پرخوری یا پاکسازی (استفراغ عمدی، مصرف ملین‌ها) که کنترل آن از دست شما خارج شده است.
- قطع قاعدگی در خانم‌ها
نتیجه‌گیری
اختلالات خوردن بیماری‌های پیچیده‌ای هستند که از تعامل عوامل ژنتیکی، بیولوژیکی، روانشناختی و اجتماعی ناشی می‌شوند. تشخیص زودهنگام و درمان مناسب شامل روان درمانی، رژیم درمانی و در مواردی دارودرمانی، می‌تواند به بهبود کامل منجر شود. ایجاد فرهنگ پذیرش تنوع بدنی، آموزش تغذیه سالم و توجه به سلامت روان در سطح خانواده و جامعه، نقش مهمی در پیشگیری از این اختلالات دارد. با آگاهی بیشتر و حمایت مناسب، افراد مبتلا می‌توانند به سوی زندگی سالم‌تر و رابطه متعادل با غذا گام بردارند.